obida hakida matn tuzish​

Ответ:

Oʻrxun-Enasoy yodgorliklarining topilishi va oʻrganilishi XVIII asrdan boshlanadi. Rus xizmatchisi Remezov bu haqda dastlabki xabarni beradi. Shved zobiti Iogann Strallenberg, olim Messershmidt yodgorliklarni Yevropa ilm ahliga ilk marta taqdim qilgan edilar.

Dastlab, Oʻrxun, Selenga va Toʻli daryolari atrofidan – Shimoliy Moʻgʻulistondan toshga bitilgan obidalar topildi. Enasoy daryosi qirgʻoqlaridan ham shunday yodgorliklar topilgan. Ular keyinchalik Oʻrxun-Enasoy yodgorliklari nomini oldi.

Maʼlumki, turkiy xalqlar oʻz davlatiga ega boʻlgan eng qadimgi dunyo qavmlaridan biridir. Oʻrxun-Enasoy obidalari ana shu tarixni badiiy tarzda hikoya qiladi. Ular Oʻrta Osiyodan boshlab Dunaygacha boʻlgan ulkan hududda oʻz davlatlarini idora qilishgan. Yodgorliklar, asosan, VI–VIII asr voqealarini aks ettiradi.

V–VI asr oʻrtalarida dunyo xaritasida Turk xoqonligi degan mamlakat yuzaga kelgan. Bu mamlakat Oʻrta Osiyo, Yettisuv, Sharqiy Turkiston, Oltoy oʻlkalaridagi turli qabila va xalqlarni birlashtirgan edi. Bu yerlar geografik jihatdan nihoyatda qulay, 43

buning ustiga Yevropa va Sharqiy Osiyoni bogʻlab turuvchi, “Buyuk ipak yoʻli” ning ustida edi. Shuning uchun ham turkiylar yashaydigan manzillarga qiziqish katta boʻlgan.

Turli qabila va elatlarning doimiy hukmronlikka intilishi odatdagi hol edi. Bundan dushmanlar ham foydalanishga harakat qiladilar. Tashqi dushmanga qarshi hamkorlikda kurashish qabila va elatlarning birlashishiga olib keldi va 545-yilda Turk xoqonligi yuzaga keldi. Bu xoqonlik VIII asrgacha hukmronlik qildi.

Toshbitiklarning katta qismi ana shu xoqonlikning oʻziga xos badiiy solnomasidir.

Yodgorliklarni butun dunyo turkiyshunoslari ilmiy jihatdan oʻrganmoqda. V. Tomson va V. Radlovdan keyin S. E. Malov, S. G. Klyashtorniy, I. V. Stebleva, H. Oʻrxun, T. Tekin, Najib Osim, G. Aydarov, oʻzbek olimlaridan A. Qayumov, A. Rustamov, Gʻ. Abdurahmonov, N. Rahmonov, Q. Sodiqovlar oʻrganishgan.

Yodgorliklar hozirgi oʻzbek tiliga bir necha marotaba tabdil qilingan. Runiy yozuvdagi yodgorliklar faqat toshga bitilgan emas. Ularning qogʻozga, turli buyumlar (kumush koʻzachalar, yogʻoch, teri, oyna, qayish toʻqasi)ga yozilgan namunalari ham bor. Masalan, “Irq bitigi” (“Taʼbirnoma”) qogʻozda yozilgan.

Soʻzni “Toʻnyuquq” bitiktoshidan boshlaylik. Toʻnyuquq – shaxs nomi. U ikkinchi turk xoqonligiga asos solgan Eltarish xoqonining maslahatchisi va sarkardasi boʻlgan.

Toʻnyuquq “Turk Bilga xoqon davlatida bu bitigni yozdirdim” deydi. Bilga xoqon Eltarish xoqonning oʻgʻli edi.

Bitiktoshdagi voqealar Toʻnyuquq tilidan hikoya qilinadi: “Men – Dono Toʻnyuquqman. Oʻzim Tabgʻach davlatida voyaga yetdim. Turk xalqi Tabgʻach davlatiga boʻysunar edi…”

Soʻng ana shu dahshatning – turkiylarning oʻz erkini qoʻldan berib qoʻyishlarining sababi aytiladi: “Turk xalqi boshboshdoqlikka, oʻziboʻlarchilikka, beparvolikka yoʻl qoʻydi…oʻzining xoni bilan birga boʻlmadi”.

Mustamlaka azobi, oʻzga xalq tahqiri yodgorlikda qisqa va loʻnda, ammo nihoyatda taʼsirchan tarzda ifodalanadi:

“… Tabgʻachga taslim boʻlganligi uchun tangri, oʻl degan, shekilli, turk xalqi oʻldi, yoʻq boʻldi, tugadi. Turk Sir xalqi yerida birorta ham urugʻ qolmadi”.

Toʻnyuquq yetti yuz kishini birlashtirib, “shad” degan unvon oladi. Bu turk xoqonligidagi eng oliy darajadagi harbiy unvonlardan biri edi.

Объяснение: